Men uchishdan qo‘rqaman. Buning biror chorasi bormi?
Aerofobiya bilan qanday kurashish mumkinligini ko‘rib chiqamiz.
Samolyotlar eng xavfsiz transport turlaridan biridir. Ammo ko‘pchilik uchish haqida o‘ylashning o‘zidanoq vahimaga tushadi — kimdir parvoz oldidan yengil hayajonlanadi, kimdir esa havoda sayohat qilishdan butunlay voz kechadi. Aerofobiya turli ko‘rinishlarda namoyon bo‘lishi mumkin va ko‘pincha yashashga, dam olishga hamda yangi, uzoq mamlakatlarni kashf etishga xalaqit beradi.
Bu qo‘rquvni mustaqil ravishda yengish mumkinmi va yaqin kishingiz o‘zini yomon his qilsa, uni qanday qo‘llab-quvvatlash kerak? Keling, buni ko‘rib chiqamiz.
Nima uchun biz uchishdan qo‘rqamiz?
Buning aniq bir javobi yo‘q. Aerofobiya har bir insonda o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladi — kimdadir u shaxsiy tajriba bilan bog‘liq bo‘lsa, kimdadir qachonlardir shakllangan assotsiatsiyalar bilan bog‘liq.
Olimlar ko‘p yillardan beri parvozdan qo‘rqish nimaga bog‘liqligini aniqlashga urinmoqdalar, ammo jins, yosh, kasb yoki oilaviy holat bilan aniq bog‘liqlikni topa olmadilar.
Ba’zida fobiyaning ildizlari bolalik yoki o‘smirlik davriga borib taqaladi va parvoz bir paytlar chuqur iz qoldirgan voqealarga ichki reaksiyani qo‘zg‘atuvchi omilga aylanadi.
Shu sababli, aerofobiyadan qutulishning eng samarali yo‘li psixoterapevt bilan ishlashdir. Bunday holatlarda, ayniqsa, kognitiv-xulq-atvor terapiyasi — KXT juda yaxshi natija beradi. U orqali nafaqat qo‘rquv sabablarini anglash, balki parvoz paytida o‘z holatini nazorat qilishni ham o‘rganish mumkin.
O‘smirlik chog‘imda, o‘qish tufayli ko‘p uchishga to‘g‘ri kelganda, kutilmagan muammoga duch keldim. Bolaligimda National Geographic kanalida beriladigan ko‘rsatuvlarni, ayniqsa aviahalokatlar haqidagi surishtiruvlar turkumini zavq bilan tomosha qilardim. Syujetlar meni o‘ziga tortardi, tergov jarayoni qiziqtirardi — bularni shunchaki ma’rifiy tomosha deb bilardim. Biroq bu axborotlar xotiramda qanchalik chuqur o‘rnashib qolishini sira tasavvur qilolmasdim.
Hayotimdagi ilk parvozdan oldin o‘zimni qo‘yarga joy topolmay qoldim. Bir necha tun uxlamadim, meni nima kutayotgani haqida o‘ylar, dahshatli voqealarni xayolimdan o‘tkazardim. Hozir o‘ylab qarasam, bu kognitiv buzilish bo‘lgan bo‘lsa kerak. Ammo o‘shanda, o‘n olti yoshimda, hech kim menga vaziyat men o‘ylaganchalik qo‘rqinchli emasligini tushuntira olmadi.
O‘sha paytda menga faqat yonimdagi odam yordam berdi. Qo‘shni o‘rindiqda juda quvnoq bir bobo o‘tirardi. U qo‘l tirgaklariga mahkam yopishib olganimni darhol payqadi va bezovtaligimni tushundi. U menga yoshlik xotiralarini so‘zlab berdi — eski sovet samolyotlarida uchishlari, bu parvozlar bir vaqtning o‘zida ham qo‘rqinchli, ham qiziqarli bo‘lgani haqida. U kulib gapirardi, men ham asta-sekin unga qo‘shilib kula boshladim. Shunday qilib, sekin-asta tinchlana boshladim.
Yaxshiyamki, keyin hammasi silliq kechdi. Endi, agar kimdir uchishdan qo‘rqsa, men faqat bitta maslahat bera olaman: yoningizda suhbatlashadigan odam toping. Ba’zida oddiy insoniy suhbat har qanday usuldan ko‘ra yaxshiroq chalg‘itadi.
Kamroq tashvishlanish uchun parvozga qanday tayyorgarlik ko‘rish kerak?
1. Parvozlar xaritasini o‘rganing
Safardan bir necha kun oldin Flightradar24 kabi ilovada parvozlar xaritasini kuzatishni boshlang. Bir vaqtning o‘zida qancha samolyot havoda ekanini kuzating, yo‘nalishlarni o‘rganing, statistikani o‘qing.
Bu aviatsiyaga boshqacha nigoh bilan qarashga — har kuni millionlab odamlar dunyo bo‘ylab xavfsiz harakat qiladigan, yaxshi yo‘lga qo‘yilgan tizim sifatida qarashga yordam beradi.
2. O‘zingizga qulay bo‘lgan joyni tanlang
Agar sizga samolyot tashqarisida nima bo‘layotganini ko‘rish muhim bo‘lsa, deraza yonidan joy oling. Agar yoningizda ekipaj a’zolari bo‘lishini bilsangiz, o‘zingizni xotirjam his qilsangiz, salonning oldiga yaqinroq yoki orqa qismidan joy tanlang — u yerda bort xodimlari ko‘proq bo‘ladi.
3. O‘zingizga qulaylik yarating
Qo‘l yukiga xotirjam bo‘lishga yordam beradigan hamma narsani joylang: bo‘yin yostiqchasi, pled, shovqinni kamaytiruvchi quloqchinlar, kitob yoki yumshoq o‘yinchoq. Xavfsizlik hissini uyg‘otadigan har qanday mayda-chuyda muhim.
4. Parvozda nima bilan shug‘ullanishni oldindan o‘ylab qo‘ying
Anchadan beri ko‘rishga vaqtingiz bo‘lmagan seriallarni yuklang, sevimli qo‘shiqlar pleylistini oching, tinglash uchun podkastlar yoki ko‘rib chiqish uchun kechiktirilgan suratlarni tayyorlang.
Diqqatingizni chalg‘itishga yordam beradigan har qanday narsa foydali bo‘ladi.
5. O‘zingizni taom bilan siylang
Agar bortdagi taom sizga yoqmasa, uni oldindan tayyorlab oling. O‘zingiz bilan ko‘nglingizni ko‘taradigan va tinchlantiruvchi narsalarni oling: sevimli sneklar, sendvichlar yoki mevalar. Eng muhimi, ovqat suyuq bo‘lmasligi kerak — masalan, sho‘rvani bortga kiritishmaydi.
Kichik kundalik lazzatlar haqiqatan ham parvozni ancha osoyishta qilishi mumkin.
Mening aerofobiyam birinchi parvozimda namoyon bo‘ldi. Xizmat safariga uchayotgandim, chiptalarni so‘nggi daqiqada sotib oldim va Bek Air reysiga tushdim. Kutilgan "chiroyli" manzara o‘rniga — eski samolyot, ta’mirlashdan oldingi Olmaota aeroporti, trap o‘rniga zina va o‘zimni havo kemasiga emas, qulab borayotgan avtobusga o‘tirayotgandek his qildim. Hamkasbim salonning boshqa tomonida o‘tirgandi va darhol uxlab qoldi, men esa uxlay olmadim. Samolyot ko‘tarilishi bilanoq vahima boshlandi: shovqin, silkinish, nazoratni butunlay yo‘qotganlik hissi.
Na musiqa tinglay olardim, na uxlay olardim — ko‘zlarimni yumishim bilan o‘zimni osmonda qulab tushayotgandek his qilardim. Tamoman holdan toyib yetib keldim. Kechqurun orqaga uchdim va faqat yonimda odamlar borligi tufayli biroz yengilroq bo‘ldi. Keyinchalik aviamexanik do‘stlarim: "Bek Air? Bu samolyotlar Yevropada hisobdan chiqarilgan, ular skotch bilan ushlab turiladi", deyishdi. O‘shandan beri bir necha yil davomida xizmat safarlariga faqat poyezdda boradigan bo‘ldim.
To‘rt yildan so‘ng men yana uchishga jazm qildim — bu safar ixtiyoriy ravishda, sevimli insonim va ishonchli aviakompaniya bilan. Yonimda qo‘limdan ushlab, vaziyatni tushuntirib turgan odam bor edi va men buni uddaladim. Shundan keyin biz muntazam ravishda har yarim yilda ta’tilga uchib bordik va men qo‘rquvni nazorat qilishni o‘rgandim. Ammo bir kuni qaytish yo‘lida kuchli turbulentlikka duch keldik — va hammasi qaytdi. Yana xavotir, yana xavf hissi paydo bo‘ldi. O‘tgan yildan beri yana uchmaydigan bo‘ldim.
Nima yordam beradi? Oddiy, ammo shubhali usul — alkogol. U haqiqatan ham xavotirni kamaytiradi, lekin muammoni hal qilmaydi va tez-tez uchadiganlar uchun mutlaqo mos emas. Eng oqilona yo‘l — bu psixolog bilan ishlash. Men hali bunga yetib bormadim, lekin bu fobiya bilan kurashishning eng yaxshi usuli deb o‘ylayman.
Noodatiy fikr: samolyotlar haqida o‘qish har doim ham yordam bermaydi. Ba’zida bilim tinchlantirsa, ba’zida aksincha bo‘ladi. Masalan, men iqlim o‘zgarishlari tufayli turbulentlik tobora ko‘payib borayotgani haqida o‘qidim va bu xavotirni yanada kuchaytirdi. Demak, universal yechimlar yo‘q. Eng muhimi, aynan o‘zingiz uchun mos keladigan usulni topishdir.
Parvoz paytida qo‘rquvni qanday yengish mumkin?
Agar siz allaqachon samolyotda bo‘lsangiz va hayajon kuchayib borayotgan bo‘lsa, oldindan xotirjamlikni saqlashga yordam beradigan oddiy va samarali usullarga ega bo‘lish muhimdir. Quyidagilar tezda yordam beradi:
1. Nafasni rostlang
Agar meditatsiya yoki nafas olish mashqlarini qilsangiz, ulardan foydalanishning ayni vaqti. Agar yo‘q bo‘lsa, oldindan "4 marta nafas olib, 6 marta chiqarish" yoki boshqa shu kabi oddiy nafas olish usullarini o‘rganib oling.
Tinch nafas olish tanani bo‘shashtiradi, ongni esa tashvishli fikrlardan barqaror ritmga o‘tkazishga yordam beradi.
2. Parvozni kuzating
Oldingizda turgan ekranda ko‘pincha marshrut xaritasi mavjud — uni yoqing. Samolyotning harakati, doimiy balandligi va yo‘lda o‘tgan vaqtni kuzatish nazorat va xotirjamlik hissini uyg‘otadi. Ekrandagi ravon animatsiya go‘yo vizual meditatsiya kabi ta’sir qiladi.
3. O‘qish yoki tomosha qilish bilan chalg‘ing
Agar oldindan filmlar yoki seriallar tayyorlamagan bo‘lsangiz, bort jurnalini, gazetani oching yoki bort xodimidan istalgan bosma mahsulotni so‘rang. Hatto oddiy matn ham e’tiborni ichki kechinmalardan tashqi dunyoga ko‘chirishga yordam beradi.
4. Diqqatingizni yoqimli narsalarga qarating
Nima uchun uchayotganingizni eslang. Ehtimol, bir-ikki soatdan so‘ng yangi shahar bo‘ylab sayr qilasiz, dengizni tomosha qilasiz yoki yaqinlaringizni bag‘ringizga bosasiz.
Yoqimli voqeani kutish qo‘rquvni yengishga qodir — u sizning tayanch nuqtangizga aylansin.
Asosiy qoida — qo‘rquv bilan jon-jahdingiz bilan kurashmaslik, balki o‘zingizga ehtiyotkorlik bilan yordam berish. Diqqatingizni boshqa narsalarga qarating, o‘zingizni qulay his qiling va bularning barchasi vaqtincha ekanligini unutmang.
Men o‘zim hech qachon uchishdan qo‘rqmaganman, onam esa juda qo‘rqardi. Bir kuni O‘zbekistonning boshqa shahriga atigi qirq daqiqalik qisqa parvoz qilishimiz kerak edi. Ammo samolyotga o‘tirishimiz bilanoq u o‘zini juda yomon his qila boshladi. Vahima, xavotir, kuchli zo‘riqish — unga qanchalik og‘ir ekanligini ko‘rib turardim.
Xayriyatki, o‘sha paytda men psixoterapiya kursini o‘tayotgan edim va terapevt bilan xavotirni yengishga yordam beradigan nafas olish usullarini o‘rganayotgan edik. Darhol o‘zimga yordam bergan usulni eslab, onamga qanday nafas olishni tushuntira boshladim.Ichimizda sekin-asta sanashimiz kerak edi: chuqur, ravon nafas olish — "bir-ikki-uch-to‘rt" sanog‘iga, so‘ng nafasni ushlab turish va xuddi shunday sekinlik bilan "olti"gacha sanab nafas chiqarish lozim edi. Eng muhimi, raqamlarga va nafas olish jarayoniga e’tibor qaratish: havoning tanaga qanday kirib-chiqishini kuzatish.
Bunday usullar juda ko‘p va aynan o‘zingizga mos keladiganini topishga urinib ko‘rish kerak. Ular chindan ham samara beradi. O‘shanda bu onamga yordam berdi, meni esa bunday usullar bir necha bor mushkul vaziyatlardan qutqardi.
Aslida, parvozning hech qo‘rqinchli joyi yo‘q — faqat ba’zida buni o‘zingizga eslatish uchun ozgina yordam kerak bo‘ladi, xolos.
Agar kimdir uchishdan qo‘rqsa, unga qanday yordam berish mumkin?
Eng muhimi, yonida ekanligingizni, xotirjamligingizni va qo‘llab-quvvatlashga tayyorligingizni ko‘rsatishdir. Xavotirga tushgan odam (katta yoki yosh bola) birinchi navbatda mantiqqa emas, balki xavfsizlik hissi va tushunishingizga muhtoj bo‘ladi.
Agar bola qo‘rqsa
Bolalar kattalarning hissiy holatini juda yaxshi ilg‘aydilar. Shuning uchun vahimaga tushmang, shovqin ko‘tarmang, bort xodimlarini behuda chaqirmang va voqealardan drama yaratmang. "Nimadan qo‘rqyapsan!" deb aytmang — bolani uyaltirish yordam bermaydi.
Buning o‘rniga — quchoqlang, bag‘ringizga bosing, yig‘lashiga imkon bering.
"Tinch langar" bo‘lishga intiling: xotirjam, samimiy va ishonchli. Agar siz o‘zingizni ishonchli tuta olsangiz, bola parvozni uddalasa bo‘ladigan vaziyat deb qabul qiladi.
Katta yoshli odam qo‘rqsa
"O‘zingni qo‘lga ol!" yoki "Behuda xayollarga borma" deyish noto‘g‘ri. Bunday gaplar foyda bermaydi. O‘zingizni uning o‘rniga qo‘yib ko‘ring. Nimani eshitishni istardingiz?
Yaxshisi, xotirjamlik bilan so‘rang:
— Hozir senga nima yordam bera oladi?
— Jim o‘tirishni xohlaysanmi yoki gaplashib o‘tiramizmi?
— Balki birga serial ko‘rarmiz? Yoki shunchaki musiqa tinglaymizmi?
Ba’zida odamga shunchaki birovning qo‘lini ushlab turish muhim. Kimgadir illyuminatorni ko‘rmaslik uchun joyini almashtirish kerak. Yana kimdir qo‘lida issiq ichimlik bo‘lsa, o‘zini yaxshiroq his qiladi — bort xodimidan choy yoki suv so‘rash mumkin.
Eng muhimi — yonida bo‘ling. "To‘g‘ri" so‘zlarni izlashning hojati yo‘q — ba’zida shunchaki yonida bo‘lishning o‘zi kifoya.
